Cây Xấu Hổ – Một Dược Liệu Quý Giá

Cây Xấu Hổ là loại dược liệu phổ biến mọc hoang ở khắp nơi trên cả nước. Ngoài việc được sử dụng để điều trị mất ngủ, cao huyết áp, đau lưng, và lợi tiểu, cây Xấu Hổ còn có nhiều ứng dụng khác trong chăm sóc sức khỏe. Với tên gọi khác như Cây mắc cỡ, cây trinh nữ, cây thẹn, hay hàm tu thảo, cây Xấu Hổ thật sự là một nguồn tài nguyên quý giá cho sức khỏe của chúng ta.

Mô tả dược liệu Xấu Hổ

1. Đặc điểm cây Xấu Hổ

Xấu Hổ là loại cây thân thảo, sống ít năm, thường mọc ven đường và các vùng đất trống. Khi mới sinh trưởng, cây có xu hướng mọc thẳng và hướng lên. Khi trưởng thành, cây thường bò trườn trên mặt đất.

Thân cây Xấu Hổ nhỏ, phân thành nhiều nhánh, chiều dài thân có thể lên đến 1,5 m. Thân và nhánh cây có nhiều gai hình móc.

Lá của cây Xấu Hổ có hình dạng giống lông chim, cuống lá hình chân vịt, khi chạm vào sẽ tự động khép lại. Cuống lá thường dài khoảng 4 cm và có nhiều lông. Mỗi lá Xấu Hổ thường có 15 đến 20 chét lá, không có cuống.

Hoa của cây Xấu Hổ mọc từ nách lá với cuống hoa dài. Hoa nhỏ, màu tím đỏ, có hình cầu. Quả Xấu Hổ có hình ngôi sao, quả thắt lại ở giữa hạt và có nhiều lông cứng. Quả có chiều dài khoảng 2 mm, rộng khoảng 3 mm, và mọc tụ lại thành một chùm.

Mùa ra hoa và quả Xấu Hổ thường vào khoảng tháng 6 – 8.

2. Dược liệu

Tất cả các bộ phận của cây Xấu Hổ đều có thể sử dụng để bào chế dược liệu, từ cành cho đến lá và rễ.

3. Phân bố

Xấu Hổ là loại dược liệu có nguồn gốc từ Nam và Trung Mỹ. Ngoài ra, cây này cũng phổ biến ở một số khu vực ở châu Á như Thái Lan, Việt Nam và Malaysia.

Ở Việt Nam, Xấu Hổ thường mọc ven đường, bờ sông hoặc bãi đất trống. Cây thường có xu hướng phát triển nhiều hơn ở miền Nam so với miền Bắc.

4. Thu hái và chế biến

Cành và lá của cây Xấu Hổ có thể thu hái vào mùa khô và có thể sử dụng tươi hoặc khô tùy ý.

Rễ Xấu Hổ có thể thu hái quanh năm. Sau khi thu hái, rễ cần được rửa sạch đất và bụi bẩn, sau đó thái mỏng và phơi khô để lưu trữ sử dụng dần.

5. Bảo quản dược liệu

Dược liệu Xấu Hổ sau khi phơi khô cần được bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát và tránh nơi có độ ẩm cao. Thỉnh thoảng, cần mang ra phơi nắng để tránh ẩm mốc gây biến chất dược liệu.

6. Thành phần hóa học

Toàn thân của cây Xấu Hổ chứa nhiều thành phần hóa học, bao gồm một chất Alcaloid, một loại axit amin có nguồn gốc tự nhiên. Trong y học, Alcaloid thường được sử dụng như một chất giảm đau và gây tê.

Các thành phần chính được tìm thấy trong cây Xấu Hổ bao gồm Minosin, Flavonosid, Crocetin, acid amin, các loại alcohol, và acid hữu cơ.

Thêm vào đó, hạt cây Xấu Hổ chứa selen và một chất nhầy. Lá cũng chứa hoạt chất tương tự như Adrenalin và Selen, có thể hỗ trợ quá trình vận chuyển máu về tim.

Vị thuốc cây Xấu Hổ

1. Tính vị

Xấu Hổ có vị ngọt, tính hơi hàn, se và chứa một lượng độc nhỏ.

2. Quy kinh

Xấu Hổ thuộc kinh phế.

3. Tác dụng dược lý

Theo nghiên cứu y học hiện đại, cây Xấu Hổ có các tác dụng sau:

• Tác dụng chống lại nọc của rắn độc: Nghiên cứu tại Đại học Ấn Độ đã ghi nhận dịch tiết từ rễ khô của cây Xấu Hổ có chứa hoạt chất Minosa, có khả năng ức chế các hoạt động của men Hyaluronidase và Protease thường tồn tại trong nọc của rắn độc.

• Tác dụng chống co giật: Dịch tiết từ lá cây Xấu Hổ có thể hỗ trợ chống co giật được gây ra bởi Pentylentetrazol và Strychnin. Tuy nhiên, chất dịch tiết từ lá Xấu Hổ không thể chống lại các cơn co giật do N-methyl-D-aspartate gây ra.

• Tác dụng chống lo âu: Xấu Hổ có tác dụng chống lo âu tương tự như Diazepam. Các tính chất có trong cây Xấu Hổ có thể hỗ trợ điều trị lo âu và trầm cảm thuốc loại Tricyclic.

• Tác dụng chống trầm cảm: Nghiên cứu tại Đại học Veracruỳ (Mexico) cho biết chiết xuất từ lá khô của cây Xấu Hổ có tác dụng chống lại dấu hiệu của trầm cảm.

• Tác dụng lên chu kỳ rụng trứng: Nghiên cứu tại Đại học Annamalai, Tamilnadu (Ấn Độ) cho thấy cây Xấu Hổ có thể tác động lên chu kỳ rụng trứng bình thường.

Theo y học cổ truyền, cây Xấu Hổ thường được sử dụng để điều trị suy nhược thần kinh, viêm phế quản, mất ngủ, viêm kết mạc cấp tính, viêm gan, đau dạ dày, sỏi đường tiết niệu, huyết áp cao, và phong thấp. Ngoài ra, cành và lá cây Xấu Hổ cũng có thể hỗ trợ điều trị suy nhược thần kinh, mất ngủ, và trằn trọc. Rễ cây có thể hỗ trợ điều trị đau lưng, đau nhức xương khớp, tê liệt tay chân, và kinh nguyệt không đều. Hạt có thể dùng để điều trị hen suyễn và gây nôn khi cần thiết.

4. Cách dùng và liều lượng

Rễ cây Xấu Hổ có thể thái lát mỏng, phơi khô, sắc nước để uống. Liều lượng khuyến cáo mỗi ngày không quá 120 g.

Lá và cành cây có thể dùng tươi hoặc phơi khô. Đối với vết thương hở, có thể giã nát cây Xấu Hổ tươi và đắp vào vết thương để cầm máu và giảm đau. Nếu dùng để sắc nước uống, liều dùng khuyến cáo mỗi ngày khoảng 6 – 12 g.

Bài thuốc sử dụng vị thuốc Xấu Hổ

1. Chữa viêm phế quản mạn tính: Dùng cây Xấu Hổ 30 g, rễ lá cẩm 16 g, sắc thành thuốc và chia làm hai lần uống trong ngày.

2. Điều trị đau ngang thắt lưng, nhức mỏi xương gân:

   • Bài thuốc thứ nhất: Rễ Xấu Hổ phơi khô mang đi sao vàng, tẩm rượu rồi lại sao khô. Mỗi lần dùng khoảng 20 – 30 g, sắc thành nước uống trong ngày.

   • Bài thuốc thứ hai: Kết hợp 20 – 30 g rễ Xấu Hổ sao vàng, tẩm rượu với rễ cúc tần và bưởi bung mỗi vị 20 g, dây cam thảo và rễ đinh lăng mỗi vị 10 g, sắc thành nước uống trong ngày.

3. Điều trị đau nhức xương khớp: Dùng rễ cây Xấu Hổ thái thành lát mỏng, phơi khô. Mỗi ngày dùng 120 g, đem rang lên, tẩm rượu 35 – 40 độ rồi sao khô. Khi dùng, sắc rễ Xấu Hổ với 600 ml nước đến khi còn 200 – 300 ml, chia thành 2 – 3 lần uống trong ngày. Sau 4 – 5 ngày, có thể thấy hiệu quả điều trị.

4. Điều trị mất ngủ, suy nhược thần kinh:

   • Bài thuốc thứ nhất: Dùng 15 g Xấu Hổ sắc thành thuốc uống trong ngày.

   • Bài thuốc thứ hai: Kết hợp 15 g Xấu Hổ với 15 g cúc tần, chua me đất 30 g, sắc thành nước uống hàng ngày và mỗi buổi tối.

5. Điều trị viêm da dày, hoa mắt, đau đầu, mất ngủ: Dùng 10 – 15 g rễ cây Xấu Hổ sắc với nước, uống trong ngày.

6. Điều trị Zona thần kinh: Dùng lá cây Xấu Hổ giã nát, đắp vào vùng da bị tổn thương để giảm đau.

7. Hỗ trợ làm mát gan: Dùng cây Xấu Hổ phơi khô 40 g, sắc thành nước uống hàng ngày.

8. Điều trị huyết áp cao: Kết hợp Xấu Hổ 6 g, hà thủ ô, tăng ký sinh mỗi vị 8 g, cùi bông sứ, câu đằng, đỗ trọng, lá vông nem, hạt muồng ngu, kiến cò mỗi vị 6 g với 4 g địa long, sắc thành nước uống hàng ngày. Ngoài ra, có thể làm thành viên hoàn để uống hàng ngày.

9. Chữa đầy bụng, khó tiêu hóa: Lá và cành Xấu Hổ 16 g, bạch thược, mạch nha mỗi vị 16 g, thần khúc 12 g. Sắc thành thuốc chia làm hai lần uống trong ngày, mỗi lần dùng một bát nước thuốc sau bữa ăn. Sử dụng liên tục trong 3 – 5 ngày để thấy hiệu quả điều trị.

10. Chữa khí hư: Dùng rễ Xấu Hổ tươi giã nát, ép thành nước dùng uống. Mỗi ngày uống 3 lần, mỗi lần 2 thìa canh, liên tục trong 7 ngày.

Lưu ý khi sử dụng cây Xấu Hổ: Không dùng cho người suy nhược cơ thể, người thiên hàn, và phụ nữ mang thai. Không được kết hợp cây Xấu Hổ với cây Mimosa.

Nếu bạn quan tâm đến chăm sóc cây cảnh và muốn tìm hiểu thêm kinh nghiệm trồng và chăm sóc, hãy tham khảo trang web Chơi cây cảnh – Nơi chia sẻ kinh nghiệm trồng và chăm sóc cây cảnh.