Cây Hạt Dẻ Rừng – Loài cây đặc sản nổi tiếng ở Cao Bằng

Loại hạt cực kỳ độc đáo

Hạt dẻ còn được gọi là “mác lịch” (theo tiếng Tày), được xem như quà tặng của tự nhiên dành riêng cho tỉnh Cao Bằng. Từ thời xa xưa, hạt dẻ đã trở thành một phần không thể thiếu và là thứ đặc sản nổi tiếng nhất của người Tày, Nùng ở vùng biên giới phía Bắc.

Cây dẻ có thân gỗ nhẹ, tán rộng và chủ yếu được trồng để hái hạt. Chiều cao của cây khi mọc tự nhiên khoảng 10m. Tuy nhiên, khi trồng, cây chỉ cao từ 3 – 6m để thu hoạch thuận tiện.

Cây dẻ có thể được nhân giống bằng cách gieo hạt, chiết cành và ghép cành. Phương pháp chiết cành và ghép cành luôn là phương pháp tối ưu vì cây có khả năng phát triển nhanh, khỏe mạnh và thu hoạch sớm hơn. Phương pháp gieo hạt chỉ áp dụng chủ yếu cho vườn ươm cây giống. Cây dẻ còn có khả năng chịu hạn rất tốt.

Khi trồng cây dẻ trong khu vườn rừng, nên trồng với mật độ cây cách nhau khoảng 7m và cách hàng khoảng 10m. Có thể trồng hàng vuông hoặc trồng so le tùy theo địa hình của khu vườn. Cây dẻ phù hợp với nhiều loại đất, nhưng để cây dẻ phát triển tốt nhất, nên trồng cây ở nơi đất thịt phì nhiều, màu mỡ và thoát nước tốt.

Để cây dẻ cho ra năng suất hạt cao, cần lưu ý cách bón phân hợp lý. Lượng phân bón cần phù hợp với độ tuổi của cây và độ nhiều dinh dưỡng của đất. Cây càng lớn và già, lượng phân bón càng nhiều. Nếu đất giàu dinh dưỡng, nên bón ít phân lân và tăng tỷ lệ sử dụng phân chuồng.

Quả dẻ hình tròn, bọc trong lớp gai mềm

Khi cây dẻ bắt đầu đến thời điểm bắt quả, cần bón thêm phân để cải thiện chất lượng quả và hạt. Nhờ việc bón phân đúng cách, quả dẻ trở nên to hơn, chắc chắn, nặng hơn, từ đó tăng năng suất và giá trị bán cao hơn. Thời điểm phát triển tốt nhất của cây dẻ là từ tháng 9 đến tháng 10 hàng năm, khi đó cây dẻ có thể cho thu hoạch từ 40 – 50kg hạt.

Quả dẻ có hình cầu, được bao phủ bởi một lớp gai mềm chi chít bên ngoài. Quả non có màu xanh, khi chín vỏ chuyển sang màu nâu và vỡ ra. Nếu không thu hoạch kịp thời, hạt sẽ rụng. Mỗi quả dẻ có từ 2 – 3 hạt to bằng ngón tay cái. Khi quả dẻ nứt ra, chính là lúc thu hoạch hạt. Hạt dẻ có màu nâu bóng, nhẵn, cứng bên trong và có màu vàng nhạt. Hạt dẻ có vị ngọt, bùi, thơm và béo ngậy.

Sau khi tách hạt, dùng dao hoặc kéo cắt phần đầu của hạt thành hình chữ thập. Tiếp tục luộc hạt trong khoảng 40 – 45 phút, sau đó để ráo nước và rang qua chảo cho đến khi thấy mùi thơm. Hạt dẻ Trùng Khánh có hương vị thơm, ngọt, bùi đặc trưng không giống bất kỳ loại hạt dẻ nào khác.

Trồng dẻ – Đẻ ra tiền

Ông Hoàng Văn Sài ở thị trấn Trùng Khánh chia sẻ: Gia đình ông trồng dẻ từ đầu năm 2000. Ban đầu chỉ thử trồng vài cây, sau đó dần dần tăng diện tích. Hiện tại, gia đình ông trồng hơn 7.000m2 (hơn 70 cây). Mỗi năm, gia đình ông thu hoạch trung bình từ 5 tạ đến hơn 1 tấn hạt dẻ, giá bán dao động từ 120 – 140 nghìn đồng/kg, thu nhập từ 70 triệu đến hơn 100 triệu đồng.

Người dân Thị trấn Trùng Khánh thu hoạch hạt dẻ

Khi đến mùa thu hoạch, cần biết nhận biết quả dẻ đã to, gai đã chuyển màu sang vàng để bẻ về thu hoạch hạt, không nên để rụng mới hái. Hạt dẻ Trùng Khánh là một loại đặc sản nổi tiếng, có hương vị riêng biệt, vì vậy từ nhiều năm nay, hầu như không phải mang ra chợ bán. Khi mùa dẻ chín đến, khách hàng thường đến ngay vườn để mua hoặc đặt hàng gửi ra Thành phố Cao Bằng và các tỉnh, thành phố khác.

Anh Hoàng Văn Đức, ở xã Phong Châu (Trùng Khánh) là một trong những người trẻ đi đầu trong việc phát triển trồng dẻ ở huyện Trùng Khánh. Anh Đức chia sẻ: Từ năm 2016, anh đã tham gia một số khóa học huấn luyện về trồng dẻ của huyện Trùng Khánh và nhận thấy tiềm năng phát triển của loại cây này, đầu ra ổn định và đất đai địa phương phù hợp để trồng cây dẻ.

Năm 2017, Phòng NN-PTNT huyện cung cấp cây giống cho anh Đức và anh đã cải tạo khoảng 1ha đất đồi để trồng dẻ. Anh áp dụng đúng kỹ thuật và từ đầu năm bón phân NPK. Hiện tại, gần 100 cây dẻ của anh đang phát triển rất tốt, dự kiến sau khoảng 3 – 4 năm nữa sẽ bắt đầu cho thu hoạch quả. Trồng dẻ không chỉ giúp tạo ra hạt mà còn đóng góp vào việc bảo vệ đất đai và phủ xanh diện tích rừng. Do đó, trong tương lai, anh sẽ thuê thêm đất để mở rộng diện tích trồng dẻ.

Hiện nay, huyện Trùng Khánh có khoảng 300ha trồng dẻ, trong đó có gần 200ha cho thu hoạch, tập trung chủ yếu tại các xã nằm trong vùng được chỉ định địa lý như Khâm Thành, Phong Châu, Chí Viễn, Thị trấn Trùng Khánh. Năng suất trung bình đạt 22 tạ/ha, sản lượng dẻ mỗi năm khoảng 130 – 160 tấn, thu nhập đạt khoảng 200 – 250 triệu đồng/ha…

Cán bộ Phòng NN-PTNT huyện Trùng Khánh chia sẻ về cách trồng, chăm sóc cây dẻ cho người dân

Ông Hà Minh Hải, Trưởng Phòng NN-PTNT huyện Trùng Khánh cho biết: Nếu trồng cây dẻ theo kỹ thuật, cây ghép sẽ cho thu hoạch từ năm thứ 5 – 6, còn cây trồng từ hạt sẽ cho thu hoạch từ năm thứ 8 – 9. Cây dẻ có thể cho quả trong vòng một số chục năm, thậm chí hàng trăm năm. Với giá bán hiện nay từ 120 – 140 nghìn đồng/kg, nếu mỗi hộ gia đình trồng từ vài chục đến hàng trăm cây, thu nhập hàng năm có thể từ vài chục triệu đến hơn 200 triệu đồng.

Tuy nhiên, việc trồng dẻ ngoài việc chăm sóc đúng kỹ thuật còn phụ thuộc vào điều kiện thời tiết, do đó sản lượng không ổn định từng năm. Có năm thời tiết thuận lợi, quả sẽ nhiều nhưng cũng có năm mưa nhiều quá gây mất mùa.

Một thời bị bỏ quên

Đã có lúc cây dẻ, loại cây đặc sản quý hiếm này ở huyện Trùng Khánh đã được mở rộng diện tích lên đến hơn 500ha. Tuy nhiên, sau đó, khi tỉnh Cao Bằng quyết định đưa dẻ vào chương trình 5 triệu ha rừng, cây dẻ trở thành loại cây rừng và dần dần suy giảm.

Nhiều doanh nhân ở Cao Bằng đã có mơ ước sản xuất các sản phẩm từ dẻ như rượu hạt dẻ, bột dinh dưỡng hạt dẻ, mứt hạt dẻ, mật hoa dẻ… nhưng các dự án này đều thất bại. Do đó, mặc dù còn khá nhiều đất trống và địa hình phù hợp, người dân vẫn không muốn trồng thêm cây dẻ.

Trong nhiều năm, trong các báo cáo đề ra phương hướng phát triển kinh tế của huyện, không có một dòng nào đề cập đến dẻ, loại cây có đủ điều kiện để trở thành mũi nhọn phát triển thành sản phẩm hàng hóa của địa phương.

Trong khi đó, chỉ cách một dòng sông, ở nước bạn Trung Quốc, cây dẻ Trùng Khánh không ngừng mở rộng diện tích và áp dụng quy trình kỹ thuật bài bản, cho quả chín quanh năm và có thể bảo quản trong thời gian dài.

Đặc biệt, giá thành thấp, hạt dẻ Trùng Khánh “nhái” đã và đang áp đảo thị trường hạt dẻ ở Việt Nam. Do vậy, vào mùa thu hoạch hạt dẻ, dù ở Hà Nội hay ngay ở Thành phố Cao Bằng, hạt dẻ được bày bán khắp nơi, nhưng khó ai có thể mua được hạt dẻ Trùng Khánh chính hiệu.

Cây dẻ – Loại cây đa mục tiêu

Nhằm phát huy thế mạnh và nâng cao giá trị kinh tế của loại cây này, trong những năm gần đây, huyện Trùng Khánh đã chọn cây dẻ là cây trồng mũi nhọn. Từ năm 2017 đến nay, huyện đã hỗ trợ cung cấp hơn 10.000 cây giống và trồng mới hơn 150ha dẻ. Riêng trong vụ mùa 2020 – 2021, huyện đã trồng mới 65ha dẻ. Mỗi năm, huyện chỉ định cho các xã nằm trong vùng địa lý được ưu tiên trồng mới 10 – 20ha dẻ.

Tỉnh Cao Bằng cũng đã đưa ra nhiều giải pháp nhằm mở rộng diện tích trồng cây dẻ, đặc biệt là tại huyện Trùng Khánh. Từ nay đến năm 2030, tỉnh dự định sẽ hình thành vùng sản xuất cây dẻ tại huyện Trùng Khánh với quy mô lên tới 1.000ha.

Nguồn: Chơi cây cảnh – Nơi chia sẻ kinh nghiệm trồng và chăm sóc cây cảnh