Cây ích Mẫu – Một treasure của thảo dược
Một loại cây mang tên ích mẫu (Leonurus japonicus Houtt.), có họ Bạc hà (Lamiaceae), với tồn tại là loại thảo dược thường niên, có chiều cao từ 0,5-1m. Cây có thân đứng, hình vuông, và rãnh dọc. Lá mọc đối, có cuống dài, lá ở gốc gần như hình tròn, lá ở giữa dài, xẻ sâu thành thùy hẹp với các thùy có răng cưa nhọn. Cụm hoa hình vòng dày đặc nằm ở kẽ lá. Tràng hoa được tô điểm với màu trắng hồng hoặc tím hồng. Quả của cây có kích thước nhỏ, có 3 cạnh và bề mặt nhẵn. Được biết, ích mẫu được trồng và sử dụng làm nguyên liệu trong chế biến thuốc ở nhiều địa phương trên khắp Việt Nam, đặc biệt phổ biến ở Hải Dương, Hưng Yên và Thái Bình.
Cây ích mẫu được sử dụng làm thuốc từ phần trên mặt đất và hạt (sung úy tử). Tùy thuộc vào cách sử dụng, người ta có thể chế biến cây ích mẫu bằng cách sử dụng rượu, giấm và các thành phần hóa học khác. Các thành phần chủ yếu của cây ích mẫu bao gồm alkaloid như leonurin, stachydrin, flavonoid và rutin.
NỘI DUNG
Các tác dụng chữa bệnh của cây ích mẫu
Cây ích mẫu có nhiều tác dụng chữa bệnh, bao gồm:
- Tác dụng tăng co bóp tử cung và ngừa thai. Chất leonurin trong cây ích mẫu có khả năng tăng cường sức co bóp của tim ếch cô lập và điều chỉnh huyết áp (cho mèo) từ ban đầu trạng thai hạ xuống trạng thái bình thường. Cây còn có tác dụng chống kết tập tiểu cầu và tăng bài tiết nước tiểu.
- Theo y học cổ truyền, cây ích mẫu có tác dụng hành huyết thông kinh, lợi thủy tiêu thũng, thanh nhiệt, ích tinh và giải độc.
- Cây ích mẫu còn được sử dụng để điều trị kinh bế, kinh nguyệt không đều, đau bụng sau khi sinh, huyết ứ đau bụng, mắt mờ, cao huyết áp, trĩ hoặc rò ở hậu môn.
- Để thuốc có hiệu quả, ngày dùng từ 8-16g, dạng thuốc sắc.
- Người bị huyết hư, huyết không bị ứ đọng, hoặc đang mang thai không nên sử dụng thuốc này.
- Hạt ích mẫu còn có tác dụng sáng mắt, ích tinh và hạ áp.
Theo y học cổ truyền, cây ích mẫu có thể được chế biến như sau:
- Chế biến cây ích mẫu thành dạng cắt đoạn: Lấy cây ích mẫu tươi và phơi khô, bỏ rễ, sau đó cắt thành từng đoạn dài 3-5cm. Trong trường hợp thân cây và cành cây quá lớn và dài, cần nhúng vào nước để làm mềm rồi mới cắt đoạn, sau đó phơi khô.
- Chế biến cây ích mẫu thành dạng rượu: Cho cây ích mẫu vào rượu với tỷ lệ cây ích mẫu 10kg và rượu 3kg, trộn đều và ủ qua đêm. Dùng lửa nhỏ sao dược liệu cho đến khi có màu hơi đen.
- Chế biến cây ích mẫu thành dạng giấm: Tẩm giấm vào cây ích mẫu (tỷ lệ cây ích mẫu 10kg và giấm 2kg) và ủ cho đến khi cây có màu vàng.
- Chế biến cây ích mẫu thành dạng thuốc: Chuẩn bị cây ích mẫu 10kg, giấm 1kg, gừng tươi 2kg, rượu 1kg, muối ăn 200g và nước sôi. Đầu tiên, giã nát gừng và vắt nước. Dùng nước sôi pha muối rồi trộn với giấm và rượu, sau đó cho hỗn hợp này vào cây ích mẫu và trộn kỹ. Ủ trong khoảng 1 giờ và phơi khô.
Thành phần hóa học có trong ích mẫu
Các nhà khoa học đã tìm ra hai alkaloid trong cây ích mẫu trên mặt đất là leonurin và stachydrin. Hàm lượng leonurin cao nhất trong giai đoạn cây ra quả và thấp nhất trong giai đoạn ra hoa. Ngược lại, hàm lượng stachydrin lại cao nhất trước giai đoạn nở hoa và thấp nhất trong giai đoạn cây ra quả. Ngoài ra, theo Viện Dược liệu, cây ích mẫu ở Việt Nam còn chứa 3 alkaloid, trong đó có alkaloid với nitơ bậc 4 và 3 flavonoid có rutin, 1 glucosid có khung steroid. Trong quả cây, còn có một số peptid vòng đã được phân lập và xác định cấu trúc.
Một số chứng bệnh thường dùng ích mẫu
- Ích mẫu được sử dụng để điều trị kinh nguyệt không đều và đau bụng kinh. Có thể sử dụng cây ích mẫu kết hợp với cây hương phụ, cây ngải cứu, cây bạch đồng nữ và cây đồng lượng, mỗi loại 12g, chế thành dạng thuốc sắc, uống một lần mỗi ngày.
- Ích mẫu có tác dụng trị viêm thận gây phù. Cách sử dụng là 40-100g chỉ sắc nóng hoặc kết hợp với cây xa tiền và cây bạch mao căn, cây đồng lượng 16g, chế thành dạng thuốc sắc, uống một lần.
- Ích mẫu còn được sử dụng để điều trị mắt đau và sưng đỏ. Có thể sử dụng cây sung úy tử, cây cúc hoa, hạt muồng ngủ, hạt mào gà trắng và cây sinh địa, mỗi loại 10g, chế thành dạng thuốc sắc, uống một lần.
- Ích mẫu cũng giúp tử cung co hồi sau đẻ. Lượng cây ích mẫu là 36g, cây đương quy 9g. Chế thành dạng thuốc sắc và uống chia làm 3 lần trong ngày.
Lưu ý, thận trọng khi sử dụng ích mẫu
Trước khi sử dụng cây ích mẫu, cần lưu ý những điều sau:
- Cây ích mẫu có khả năng trục ứ huyết, sinh huyết mới, hoạt huyết điều kinh. Do đó, những người có đồng tử mở rộng không nên sử dụng cây này. Trước khi sử dụng, cần cân nhắc lợi ích của việc sử dụng cây ích mẫu và nguy cơ có thể xảy ra. Nên tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc chuyên gia y tế trước khi dùng.
- Hiện chưa có đủ thông tin về việc sử dụng cây ích mẫu trong thời kỳ mang thai và cho con bú. Vì vậy, cần thận trọng và tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc chuyên gia y học cổ truyền trước khi sử dụng cây này.
Đọc thêm về cây ích mẫu và những cây cảnh khác tại Chơi cây cảnh – Nơi chia sẻ kinh nghiệm trồng và chăm sóc cây cảnh.
Bài viết được viết dựa trên thông tin từ Bệnh viện Nguyễn Tri Phương – Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh.