Cây Ba Gạc: Thuốc quý từ thiên nhiên

Cây Ba Gạc không chỉ là một loại cây cảnh, mà còn là một vị thuốc quý có tác dụng thanh nhiệt giảm hoả, hoạt huyết, giải độc. Nước sắc Ba Gạc đã được nghiên cứu và chứng minh có tác dụng giảm huyết áp nguồn gốc trung ương, làm chậm nhịp tim, đồng thời có tác dụng an thần và gây ngủ.

1. Giới thiệu chung

Cây Ba Gạc, có tên khoa học là Rauvolfia verticillata (Lour) Baill., thuộc họ Trúc đào (Apocynaceae). Cây Ba Gạc còn được biết đến với các tên khác như La phu mộc, San to (Sapa), Ka day (Ba Na), lạc toọc (Cao Bằng), Tích tiên (Ba Vì – Hà Tây). Rễ phơi hay sấy khô (Radix Rauvolfia verticillata) của cây Ba Gạc được sử dụng làm thuốc. Tên La phu mộc là dịch âm Trung Quốc của chữ Râu – von – phia (Rauwolfia), tên khoa học của cây này. Tên san to nghĩa là ba chạc, vì cây có 3 lá, chia 3 cành. Tên lạc toọc nghĩa là 1 rễ, vì cây có 1 rễ.

2. Mô tả dược liệu

Cây Ba Gạc là một cây nhỏ, cao khoảng 1 – 1,5m, thân nhẵn, trên mặt thân có nốt sần nhỏ của bì khổng. Lá mọc vòng 3 lá một, có khi 4 – 5 lá, hình mác, dài 6 – 11cm, rộng 1,5 – 3cm. Hoa hình ống, màu trắng, phình ở họng, mọc thành xim, tán ở kẽ lá, nở vào các tháng 4 – 7, có khi quanh năm tại đồng bằng. Quả đôi, hình trứng, khi chín màu đỏ tươi. Toàn cây có nhựa mủ.

Hình ảnh toàn cây Ba Gạc

3. Khu vực phân bố và thu hái

Cây Ba Gạc thường mọc hoang ở vùng rừng núi phía Bắc Việt Nam như Cao Bằng, Lạng Sơn, Lào Cai, Hà Nam,… Hiện chưa được gieo trồng rộng rãi. Rễ cây Ba Gạc có thể thu hoạch quanh năm, thường vào mùa thu và đông. Sau khi thu hoạch, rễ cần được rửa sạch đất, sau đó phơi hoặc sấy khô. Việc bảo vệ lớp vỏ của rễ là rất quan trọng vì lớp vỏ chứa nhiều hoạt chất nhất.

Đây là vị thuốc quý hỗ trợ điều trị bệnh tăng huyết áp

4. Thành phần hóa học trong cây

Alkaloid là thành phần có hoạt tính sinh học mạnh nhất trong cây Ba Gạc. Rễ và lá của cây có tỷ lệ alkaloid lần lượt là 0,9 – 2,12% và 0,72 – 1,69%. Trong đó, Reserpine (công thức hoá học: C33H40N2O9) là dược tính quan trọng nhất của cây Ba Gạc. Các thành phần khác trong cây gồm Rauwolfia A, Ajmalin, Ajmalixin và secpentin.

Công thức hoá học của Reserpine – hoạt chất sinh học chính của cây Ba Gạc

Reserpine được coi là alkaloid quan trọng nhất, đại diện cho dược tính của cây Ba Gạc. Reserpine không chỉ giúp hạ huyết áp trên động vật, mà còn có tác dụng làm chậm nhịp tim và làm dãn các mạch máu dưới da.

5. Tác dụng dược lý

Các nghiên cứu chủ yếu trên động vật đã chứng minh rằng nước sắc Ba Gạc có tác dụng chính là:

• Làm giảm huyết áp do nguồn gốc trung ương, không phải do mạch ngoại biên.
• Làm chậm nhịp tim.
• Có tác dụng an thần và gây ngủ.

Cụ thể, nước sắc Ba Gạc được nghiên cứu trên thỏ và chó đã chứng minh có tác dụng giảm áp với liều 0,5/kg trọng lượng súc vật. Ngoài ra, Reserpine có tác dụng hạ huyết áp và làm chậm nhịp tim. Reserpine được coi là một loại thuốc tiềm năng để kiểm soát huyết áp.

Cây Ba Gạc ra quả khi chín

6. Công dụng và liều dùng

Theo Y học cổ truyền, Ba Gạc thuộc nhóm thuốc thanh nhiệt giảm hoả, giải độc và có tác dụng hoạt huyết. Ba Gạc thường được chế dưới dạng cao lỏng 1g cao = 1 g vỏ rễ để chữa tăng huyết áp có đau đầu và tình trạng lo lắng. Liều trung bình của cao lỏng Ba Gạc là 30 giọt/ngày, có thể tăng lên tới 45 – 60 giọt. Thời gian điều trị có thể kéo dài, nhưng thường nghỉ 1 tuần sau một đợt dùng 10 – 15 ngày trước khi bắt đầu đợt tiếp theo.

Ngoài ra, chiết xuất các alkaloid như Reserpine và Ajmalin từ Ba Gạc được dùng dưới dạng viên nén để điều trị tăng huyết áp và loạn nhịp tim.

7. Trường hợp không nên dùng

Không nên dùng Reserpine, Ajmalin và các sản phẩm từ Ba Gạc trong các trường hợp dạ dày tá tràng bị loét, nhồi máu cơ tim, hen suyễn đang đợt cấp…

Tóm lại, những tác dụng tích cực của cây Ba Gạc đến hệ tim mạch và hệ thống thần kinh trung ương như hạ huyết áp, điều hoà nhịp tim, an thần, đã được chứng minh thông qua nhiều nghiên cứu. Cây Ba Gạc có tiềm năng lớn để kiểm soát huyết áp theo phương pháp Đông Y.

Bác sĩ Trần Thị Kiều Vân

Chơi cây cảnh – Nơi chia sẻ kinh nghiệm trồng và chăm sóc cây cảnh